Kippesoep was ondenkbaar zonder saffraan

turen en bonneterie, zoals dat heette. Het waren joodse firma’s waar het personeel gemakkelijker op Sjabbes en jontef vrij kon krijgen. In die tijd was het nog zo, dat Vroom en Dreesmann geen joods personeel aannam. Daar werd je als jood absoluut geweerd. De Bijenkorf en Gerzon daarentegen hadden zeer veel joden in dienst. De Bijenkorf sloot zelfs op Jom Kipoer, want als ze dat niet deden hadden ze geen mensen om achter de toonbank te staan.

Dan waren er in Den Haag een paar joodse juweliers en twee joodse drogisterijen. In mijn jeugd had je zelfs de eerste supermarkt in de jodenbuurt, op de Voldersgracht: de Volharding. En drie joodse kruideniers: Cohen, Adelsberg, Mol. De laatste was familie van mij. Ze waren zeer goed gesorteerd. Geen wat je noemt nebbisjzaakjes. Ach er was zo veel: oud-ijzerhandelaren, twee grossiers in borstelwaren - de gebroeders Blok; dat waren aartsvijanden van elkaar -, de broodjes-met-vleeswinkel van Salomons in de Wagenstraat en verschillende kleermakers. Verder was er een poorser, iemand die het gedeelte van de koe verwijdert dat we niet mogen eten. Dat werd gedaan door rebbe Wolf Manus-kowsky. Rebbe Wolf was Russisch-joods. Er waren in Den Haag twee Russisch-joodse families: de Manuskowsky’s en de Milikofsky’s. Voor zover ik weet spraken rebbe Wolf en mijnheer Milikofsky nooit Hollands met elkaar, altijd Russisch, een soort Russisch-Jiddisj. Ze waren zeer clever op het gebied van de Talmoed en gaven ook cursussen voor de mensen die dat verstonden.

Wie ook cursussen gaf was S. A. Levisson, de vader van de latere opperrabbijn Levisson. De oude mijnheer Levisson was een zeer belangrijk man. Hij was erg orthodox, werd regelmatig door de rabboniem geraadpleegd en was een allerbeminnelijkste figuur. Hij gaf op Sjabbesmiddag een sjoelganorig-cursus en was tot aan zijn deportatie als voorzitter van het kerkbestuur de drijfveer van vooral de orthodoxe joden in Den Haag. Den Haag was echt een behoorlijk grote gemeente. Niet zo groot als Amsterdam. Er was maar één Mokum en daar draaide eigenlijk alles om, maar met zeventienduizend zielen was Den Haag toch behoorlijk groot.