Tolk van 't olle volk

28

EREV/Hebr. EREV = avond = vóór-avond. Erev sjabbes = vrijdag; erev jon-tef = dag voor het feest. Ook in spottende zin: erev knorsj = de dag voor Kerstmis etc. In het Hoogduits kent men Sonnabend (zater-— dagavond eig. de dag voor de zondag; Heiligabend de avond voor Kerstmis). Feierabend (oorspr. de vooravond van een feestdag). In Nederland handhaafden zich o.m. de avond vóór Sinterklaas en de Oudejaarsavond. In het familieleven speelde vooral erev sjabbes, met de vrijdagavond een ongewoon grote rol.

FILLE/Afk. van TEFILLE. Hebr. TEFILLA = gebed. Het woord heeft een eeuwenlange geschiedenis, die hier niet terzake doet. Uiteindelijk werd dit in het spraakgebruik der joden de formulering voor het gebed in de meest algemene zin van het woord. In het Gronings: Zien tefille doun/Hai dut zien tefille. De afkorting FILLE werd hét woord voor gebedenboek. En niet siddoer, zoals in Nederland thans algemeen in zwang is.

De FILLE par excellence was de Zeuvmstuversfille, zie de voorpagina op de reproductie. De editio princeps dateert van 1856. Toen was de prijs inderdaad vijfendertig cent. Dit gebedenboek maakte een einde aan een min of meer chaotische situatie waarin het synagogale jodendom ook in de provincie zich liturgisch bevond. In de loop der eeuwen hadden joden uit alle delen der diaspora zich in diverse killes gevestigd. Zij brachten van heinde en ver hun eigen traditionele gebruiken (MINHAGIEM/MINHOGEM) met zich mee. Vaak leidde dit tot kortsluiting in de dienst. Men was het van huis uit nu eenmaal anders gewend. Geleidelijk werkte in het 19e eeuwse Nederland een streven naar eenheid door. Niet alleen in het organisatorische, maar ook op het gecompliceerde veld van de jiddisjkat (jüdischkeit). De zeuvmstuversf ille stond aan het begin van een nieuwe fase. Daarin was opruiming gehouden onder talloze, vooral mystieke gebruiken en gebeden. Wat voordien het meest karakteristieke uitmaakte van het joodse leven thuis en in de synagoge, is niet zelden nog alleen in moeilijk achterhaalbare resten aanwezig. De editie van Gabriël Izak (Eisek) Polak werd gestandariseerd. En zelfs daarin manifesteerde zich nogmaals een evolutie. Wat aan mystiek aanwezig was, werd stelselmatig geëlimineerd. De exacte ontwikkeling is helaas niet meer na te gaan, omdat (symptomatisch) de diverse uitgaven niet meer aanwezig zijn.

Het is mij niet gelukt de vroegste edities in Amsterdamse bibliotheken te vinden. Ook aan de geschiedenis van hun liturgie hebben Nederlandse joden zich nooit iets gelegen laten liggen.

Zó diep drukte deze FILLE haar stempel op het (verschralende) joodse leven, dat de bladzijden met de voornaamste gebeden via hun numere-ring hardnekkig bleven hangen in het geheugen van allang afgewekenen. Zoals KADDIESJ (32), BENSJEN (136) etc. Zó diep waren de normen van het godsdienstonderwijs ten plattelande soms gezonken, dat de godsdienstonderwijzer de kinderen op deze numerering examineerde.....

Speciale aandacht verdient tenslotte de GAAZNSFILLE, de AWODAT JIS-RAEEL, van S. Baer. Zij lag in nagenoeg alle killes op het OMED (lezenaar) vóór de heilige arke. Een wetenschappelijk verantwoorde standaardeditie, die in 1868 voor het eerst verscheen.